اپیزود ویژه شب یلدا

اپیزود ویژه بیتمیش رادیو به مناسبت شب یلدا
چیلله گئجه‌سینه گؤره اؤزل بیر وئرلیش

در این اپیزود ویژه علاوه بر بررسی و تحلیل شب چلّه (یلدا) از منظر اسطوره‌ای به بررسی و معرفی آیین چیلله در شهرهای مختلف آذربایجان نیز می‌پردازیم. به وسیله یک شعر زیبا از نگاهی متفاوت به یلدا نگاه کرده و انواع جناس را در شعر و ادبیات آشقی و ترکی بررسی و معرفی می‌کنیم. مهمان اجرای موسیقی توسط هنرمندان جوان شهرمان خواهیم بود و در نهایت متن اصلی شعر قدیمی «اوشودوم‌ها اوشودوم» را می‌خوانیم و شرح می‌دهیم.

اسپانسر این اپیزود:

شرکت طراحی سایت متاوب
http://metaweb.co/btm

شنیدن این قسمت:

می‌توانید با کلیک بر روی دکمه پخش در پخش‌کننده آنلاین زیر به‌صورت آنلاین گوش دهید:

شما می‌توانید این قسمت را از تمامی اپلیکیشن‌های پادکست‌ نیز دریافت کنید. (راهنمای استفاده از اپلیکیشن‌های پادکست‌)

متن برخی از اشعار خوانده شده در این قسمت:

اولدوزلار گرنشیب، گونش یاتان‌دا-
آی بنیزلی قوجا توستو ساتیردی
آیاق بارماقلاری جورابدان چیخیب-
قیشین شاختاسینا یومروق آتیردی
*
ساغ الینده کؤمور، سولدا اوزرلیک
دونیانین گؤزونه دومان سالیردی
یاشیل چیراقلاری اوتاندیران‌دا
خئییر -دوعا وئریب پارا آلیردی
*
دیره‌یین اوستونده یالقیز گؤیرچین
حیات یولداشینی جانلاندیریردی
بياض بیر ماشیندا قارا بیر جوان
یوزلویو فرمانا دولانديریردی
*
فرمانین قاداسین قوجا گؤتوردو
ته‌یرلر آلتیندا ازیلدی باشی
الینده‌کی یازی قانا بویاندی
قارپیز، پخله، پشمک، اونوتما کیشی.
سئور شهابی

چیلله گئجه‌نیز قیسا اولسون

چوخدان‌دیر چکیلیب بو چیلله،
چوخ اوزانیب‌دیر بو گئجه،
بیر عؤمور،
اوچ نسیل…
اوخ،
دار چکیلمیش چیلله‌ده پاسلانیب آرتیق،
هؤرومجک تورا سالیب‌دیر چیلله‌نی،
او چیلله گئجه‌سی،
أن اوزون، أن قارانلیق، أن شاختالی گئجه‌دیر بو گونه کیمی،
قارانلیقدا اوینایان تک آغارانتی،
تونقاللاردان قالخان توستویدو،
بو گونلره‌دک چاتیب‌دیر او توستو،
گوندوزلریمیز ده گئجه قوخور داها…
بلکه هئچ آلقیشلامایاق گرک قارانلیغی،
قوتلامایاق چیلله گئجه‌سینی،
بیزه اوزون گئجه‌لر یاراشماز،
هله ده شهیدلریمیز ائندیریلمه‌ییب‌دیر دار آغاجلاریندان،
جسدلری،
بوکولمه‌ییب‌دیر سئودیکلری بایراغا،
من،
۷۱ ایل‌دیر دئیه بیلمیرم «چیلله گئجه‌نیز» قوتلو اولسون!
چیلله قارپیزی یئرینه،
دیلیم‌دیر آغزیمدا دیلیم-دیلیم،
کؤکسومده،
نار دنه‌لنیر گیله-گیله،
یئتر آرتیق!
اوره‌ییمین اورتاسینی یارسا دا،
بوراخ داها او دار چکیلمیش چیلله‌نی!
گؤزومو،
قیزاران آیین سون گونونده،
«چیلله گوندوزو»نو،
خیابانلاردا دانس ائده‌رک قوتلایان گوندوزه تیکمیشم،
او گونو گؤرمک آرزوسویلا یاشاییرام،
چیلله گئجه‌نیز قیسا اولسون…
رسول قدیری
۳۰/۰۹/۱۳۹۶

(Ayaq Təcnis)

Aşıq qocalsanda köklə sazını
Bu gələn gözələ incə gülü çal
Xumar baxışların neşələndirib
Al yanaqlarından, inca gülü çal

Dağ döşündə dolan bir aslan kimi
Şığa zirvələrə bir tərlan kimi
Qıvrıl qucağında yat ilan kimi
Qoynunda parlayan incə gülü çal

Demə qocalmışam yoxumdur kəsər
Demə yorulmuşam təzənəm əsər
Bu havanı heç vaqt unudmaz SEVƏR
Saçların etsədə incə gülü çal.
Sevər şəhabi

(Baş Təcnis)

Gözəl gülümsəyib, mənə nar atdı
Söylədi bilmədim, ay ağa düşdü
İstədim ki narın gəri qaytaram
Yalvarıb yaxarıb ayağa düşdü
Anladım ki nədən narın almadı!
Gördüm yanaqları narın almadı
Soyuq dodaqlarım narın almadı
Dil ağzında qaynar ayağa düşdü

Qorxdum dodaqlarım yanıb əriyə
Oldum ömür boyu ona ər_ yiyə
SEVƏR dadanmışdı şirin əriyə
Səsi qalınlaşıb ayağa düşdü.
Sevər şəhabi

(Dodaq öpməz, Cığalı Təcnis)

Cavan vaqtı zikir söylə tanrıya
Qocalanda dilin olsun alışıq
Aşıq deyər alışıq
Sinayə gəl alışıq
Qara üzün ağarsın
Yaradandan al ışıq
Darda qaldın YAHU denən ürəkdən
Onda gördün yaşıllandı al ışıq

Həqiqətin dəryasında üz gözəl
Doğru danış AZAZİLİ üz gözəl
Aşıq deyər üz gözəl
Ürək gözəl üz gözəl
Qızıl gülü iyləsən!
Ətir saçar üz göz əl
Zucuqlayan göy gəvəni üz gözəl
Qalsa, olar hər ocağa alışıq

Düz ayağın əyri işə yarasa
O dünyada olacaqsan yarasa
Aşıq deyər yarasa
Hər niyyətin yara sa
Haq yolunda yıxılsan
Onda verər yar asa
Kaş SEVƏR’i təcnis üstə yar asa
Hər cığada aşıq deyə al ışıq.
Sevər şəhabi

(Dodaq dəyməz, Sırama, Təcnis)

Qartal qanadlanar, qızıl qayadan
Qırqını qaldırar, qarı qazanda
Qılınc qında qaynar, qaz qazançada
Qırlı qəzil qaynar, qarı qazanda

Qarda qarıldayar qara qarqalar
Qızqın qənarələr qışda, qarqalar
Qasırqa qaxlara, qat-qat qar qalar
Qaxlarda qarıxar, qarı qazanda

Qalay qantar ilə, qızıl qıratla
SEVƏR qatır ilə, qızlar qır atla
Qadın qartıyanda, qıçın qır atla
Qalsan qaynadacaq, qarı qazanda.
Sevər şəhabi

(Tam Cinas)

Yarımçılıq baxdı mənə
Güldü yarım, güldü yarım
Yarım çılıq baxdı mənə
Güldü yarım, güldü yarım

Yaz günündə çiçəklədim
Yaz günündə çiçəklədim
Yaz, günündə çiçəklədim
Güldü yarım, güldü yarım

Hər gözələ sev ər denən
Hər gözələ sevər dənən
Hər gözələ SEVƏR denən
Güldü yarım, güldü yarım.

Sevər şəhabi

چيلله (چلّه) از دیدگاه استاد ناصر منظوری
واژه چیلله برگرفته از مفهوم آذربایجانی “نهایت کشیدگی شب” می‌باشد نه بر گرفته از مفهوم فارسی “شروع چهل روز زمستان”.
در ترکی «یای» یعنی کمان، «چیلله» نیز یعنی زه (در اینجا زه کمان) و نیز محل زه برای گذاشتن تیر در موقع انداختن تیر، «اوخ» یعنی تیر (تیرکمان).
در ترکی به تابستان نیز «یای» گفته می شود. از این رو وقتی گفته می شود «یایین چیلله سی» تداعی کننده کشیدگی نهایی کمان به هنگام انداختن تیر (چله ی تابستان) یعنی نهایت و اوج کشیدگی تابستان که چهل و پنج روز رفته از تابستان است.
قیشین چیلله‌سی (چله ی زمستان) نیز به معنای کشیدگی نهایی سرماست که دو تاست یکی چهل روزه (بویوک چیلله) یکی بیست روزه (کیچیک چیلله)، یعنی زمستان دوبار به اوج می رسد.
چیلله گئجه (شب دارای کشیدگی نهایی) وقتی گفته می‌شود «چیلله گئجه‌سی» (شب چله) در واقع یعنی کشیدگی شب. ولی تحت تاثیر تفسیرهای رایج به معنای شروع زمستان تلقی می شود که البته اینگونه نیست.
اینکه چرا«چیلله» یا «چله» که معنای زه کمان و محل نشستن ته تیر در کمان و مآلا مفهوم نهایت کشیدگی را در مورد «بلندترین شب»، «شدت تابستان» و «شدت زمستان»(که دقیقا معادل climax –نقطه اوج- آمده از زبانهای یونانی و لاتین است) بایستی با عدد «چهل» توجیه و تفسیر نمود کاری است که برخی از روشنفکران پرداخته اند و خود نیز بایستی جوابگو باشند.
بدون هیچ تردید واژه«چیلله» یا «چله» با واژهی یاد شده «climax» از یک ریشه و منشأ میباشد. در منبع شناسی تولید واژگان صدای(ل) دارای مفهوم «انتقال» میباشد. مطابق همان منبع تکرار یک صدا مفهوم استمرارتکراری حرکت و عمل را دارد. پس «چیلله» یا «چله» دارای مفهومی است که در آن عمل انتقال به تکرار اتفاق می افتد. اگر «چله» معنی «چهل لا» نیز داشته باشد آنوقت پرسیدنی است که اولا خود «چهل» از کجا آمده و دوم اینکه معنای پله چیست؟منطقی است بپذیریم که «چهل» از «چیلله» حاصل شده است. فقط فراموش نشود ادیبان منکر وجود تشدید نیز در فارسی شده اند.
اما جان آیتو(John Ayto ) اتیمولوژیست انگلیسی واژه «climax» را نهایتا از منشأ هندواروپایی(Kli-) می داند. اولا شما این مورد را با واژه «چیلله» یا «چله» تطبیق دهید خواهید دید که دقیقا دارای عناصر فونتیکی مشابهی هستند.
باز می گویند که واژه «lean» به معنی «تکیه دادن» نی زاز همین ریشه است. متوجه می شوید که چرا در «چیلله» یا «چله» مفهوم نشستن ته تیر در کمان نیز مستتر است؟
«چیلله» اسمی است از فعل «چیلمک» به معنای (زدن پرتابی توام با ضربه) ساخته شده است. در بازی «چیلینگ –آغاج»(الک-دولک) به زدن «چیلینگ» یا «چیلیک» یا «چیلیه»(دولک) با «آغاج»(چوبدستی) از این فعل استفاده شود: «چیل گلسین!»(بزن بیاد!). «چیلینگ» نیز از این فعل استفاده شده است.
«چیلمک» اسم تلنگر شدید است که در آن ریگ کوچکی بین پشت ناخن سبابه و نوک انگشت شست قرار گرفته و به شدت پرتاب می شود. یا تلنگری که بر سطح آب- به نیت پخش کردن و افشاندن آب- زده می شود.
شکل دیگری از این فعل نیزهست که که «چیله مک»(افشاندن توأم با ضربه) است.
«پیلله» نیز از سیستم «چیلله»(چله) است، حتی به این شکل:«پیلوو»(pilov) و «چیلوو»(cilov)[پلو و چلو] نیز از یک شیوه و سیستم تولید واژگان استفاده می شود. آوردن این مثال از آن جهت لازم بود تا در پیگیری سیستم واژگانی دچار سهو و لغزش نشویم. همانگونه که ملاحظه می کنید در فارسی مصوت ها دچار تغییر شده: «پ» و «چ».
به مثالهای دیگری از این دست(جهت مطالعه بیشتر) دقت کنید که چگونه سیستم ترکی ثابت است: چیلله(چله)،شیلله(سیلی آبدار)،«سیلله»(سیلی)،«گوله»(گلوله)،هؤرره،هوررا(نوعی غذای ساده روستایی)،«شیررا»(شیره)،«شوررا»(احتمالا تبدیل به شوربا شده)،«بلله»(نانی که به صورت سادندویچ در می آورند)،«پیلته»(فتیله[به خاطر وجود«ت»که علامت تعدی است]چیزی که به تدریج پایین آورده می شود)، «گله» ی فارسی نیز احتمالا از این سیستم است که در این صورت باید از فعل «گلمک» (آمدن)«گلله» (هم-آمده) ایجاد شده باشد.